Osada powstała w wyniku tragicznych wydarzeń związanych z wojną trzydziestoletnią (1618–1648). Konflikt, który spustoszył Europę Środkową, zmusił mieszkańców Kotliny Jeleniogórskiej do szukania schronienia w trudno dostępnych miejscach Karkonoszy. Uciekając przed wojennymi zniszczeniami, ludzie ratowali swoje życie i majątek, zakładając tymczasowe osady w górskich lasach.

Ze względu na długość działań zbrojnych, wiele z tych tymczasowych osiedli przekształciło się w stałe osady. Budniki są jednym z takich miejsc. Ich pierwotna ludność najprawdopodobniej pochodziła z Kowar i okolic, co tłumaczy bliskość tej miejscowości oraz tradycje związane z przemysłem i hodowlą. Dzięki izolowanemu położeniu Budniki przez lata były miejscem schronienia i przetrwania dla tych, którzy musieli uciekać przed wojenną zawieruchą.

Mieszkańcy osady żyli w zgodzie z rytmem natury, utrzymując się z hodowli bydła i wyrobu serów. Drwale, którzy pozyskiwali drewno z gęstych karkonoskich lasów, stanowili kolejną ważną grupę w społeczności. Nie brakowało też bardziej nielegalnych zajęć, takich jak kłusownictwo i przemyt, które były reakcją na trudne warunki ekonomiczne i geopolityczne regionu. Przemyt stał się szczególnie znaczący w drugiej połowie XVIII wieku, gdy po wojnach śląskich i przejęciu Śląska przez Prusy wyznaczono nową granicę państwową wzdłuż Sudetów. Granica ta stała się okazją do rozwinięcia działalności przemytniczej, która osiągnęła swój szczyt na początku XIX wieku. Tabaka i tytoń, główne towary przemycane przez mieszkańców, dały nazwę znanej dziś „Tabaczanej Ścieżce” – szlakowi, który przecina Budniki.

Budniki, choć niewielkie, kryją w sobie bogatą i wyjątkową historię. Licząca od 11 do 13 budynków osada była domem dla małej społeczności, która zdołała zorganizować swoje życie nawet w tak odległym i trudnym górskim zakątku. Szczególnym elementem tej społeczności była szkoła ewangelicka, która początkowo działała w jednej z wynajętych izb w prywatnym domu. Z czasem jednak powstał odrębny budynek szkolny.

Szkoła była unikatowa z kilku powodów. Przede wszystkim służyła bardzo małej liczbie dzieci. W 1895 roku do szkoły uczęszczało zaledwie czworo uczniów – trzy dziewczynki i jeden chłopiec – co czyniło ją niezwykle kameralnym miejscem nauki. Dzieci zdobywały wiedzę pod kierunkiem nauczyciela Liebiga, który dbał zarówno o ich edukację, jak i o utrzymanie specyficznego charakteru szkoły. Przed budynkiem znajdował się niewielki ogródek alpejski, który był nie tylko ozdobą, ale też częścią edukacji – uczniowie mogli uczyć się w nim o lokalnej przyrodzie i ekologii.

Latem, w czasie wakacji, budynek szkolny zmieniał swoje przeznaczenie i stawał się noclegownią dla turystów. Rozwój turystyki w regionie przyniósł mieszkańcom Budnik dodatkowe możliwości zarobkowania. Oferowanie noclegów i obsługa turystów stały się ważnym uzupełnieniem tradycyjnych źródeł dochodu, takich jak hodowla czy praca w lesie. Dzięki temu szkoła pełniła wielorakie funkcje: edukacyjną, społeczną i turystyczną, co czyniło ją ważnym elementem życia w osadzie.

W miejscowości powstały dwie niewielkie gospody, które przyciągały gości swoją kameralną atmosferą i lokalnymi specjałami. Pierwsza gospoda, „Zur Forstbaude”, została otwarta w 1889 roku przez przedsiębiorczego właściciela o nazwisku Hein. Obiekt ten był w stanie przyjąć nawet 16 osób na nocleg, co czyniło ją znaczącym punktem na szlakach turystycznych tamtego czasu.

Przy gospodzie powstał  lokalny browar, który zaopatrywał się w składniki do produkcji piwa głównie z Austrii, szczególnie w szyszki chmielu. Jęczmień sprowadzano natomiast z Hirschbergu, czyli dzisiejszej Jeleniej Góry. Woda do warzenia piwa pochodziła z pobliskiej studni, znajdującej się powyżej schroniska. Ze studnią wiąże się legenda, według której miała ona cudowną moc dzięki pradawnym mieszkańcom Karkonoszy – Wierzcholcom. Początki produkcji piwa w Budnikach były skromne i dość prymitywne. Jednak z czasem piwowarzy nabierali doświadczenia, a piwo zyskało swój charakterystyczny, unikalny smak. Tajemnice i receptury warzenia były przekazywane kolejnym właścicielom schroniska. Piwo warzono w dwóch gatunkach: jasnym, nazwanym „Wołogór”, oraz ciemnym, zwanym „Osadnik”. Oba cieszyły się dużą popularnością. Złoty trunek kupowali zarówno mieszkańcy Budnik i okolicznych miejscowości, jak i turyści odwiedzający te strony. W późniejszym okresie sprzedażą piwa zajmowała się pani Kretschmer, która prowadziła naleśnikarnię powyżej schroniska, odpadkowo uzupełniając swoją ofertę o lokalny specjał.

Druga gospoda, choć nie posiadała nazwy, również spełniała funkcję zarówno gastronomiczną, jak i noclegową. Jej właścicielem był Kretschner, który, podobnie jak Hein, postawił na gościnność i oferowanie turystom lokalnych smaków.

W obu gospodach serwowano wyroby mięsne i mleczne, przygotowywane przez mieszkańców Budnik, co nadawało serwowanym potrawom autentyczności i lokalnego charakteru. Oprócz tego można było spróbować piwa oraz przekąsek, które sprowadzano z większych pobliskich miejscowości, takich jak Kowary czy Karpacz.

W Karkonoszach, gdzie władzę sprawował Duch Gór zwany Liczyrzepą, niezbędni byli pomocnicy, aby nadzorować rozległy teren. Jednym z nich był Wołogór, który miał swoją siedzibę na Wołowej Górze, położonej między Kowarami a Karpaczem. Według starych podań to właśnie od jego imienia góra ta zyskała swoją nazwę. Wołogór był strażnikiem rejonu Wołowej Góry, Budnik oraz strumienia Malina. Opiekował się mieszkańcami, pomagał im w trudnych chwilach i chronił przed zagrożeniami za pomocą magicznego totemu, który dawał mu niezwykłą moc.

Jedynym człowiekiem, który twierdził, że widział Wołogóra, był Gustaw, sędziwy mieszkaniec Kowar. Opisywał go jako istotę o ludzkiej postaci, lecz z głową wołu.

Pierwsza okazja do wypełnienia jego misji pojawiła się podczas wojny trzydziestoletniej, gdy przez okoliczne wsie przetaczały się bandy rabusiów i najemników. Szczególnie dotkliwie ludność Kowar ucierpiała od oddziałów Lisowczyków, którzy plądrowali, grabili i gwałcili. Wołogór zaoferował schronienie mieszkańcom, pomagając im wybudować prowizoryczne szałasy na zboczu Wołowej Góry, które chronił magicznym totemem. Z czasem te osiedla nazwano Dolnym i Górnym Miasteczkiem.

Po zakończeniu zawieruchy wojennej część ludności powróciła do Kowar, ale wielu z nich pozostało, gdyż ich domy zostały doszczętnie zniszczone. Jednak hrabia von Czernin, który władał wówczas Kowarami, upominał się o tych ludzi, chcąc ściągać od nich podatki. Wielokrotnie wysyłał swoich ludzi, aby ich wypędzili, lecz za każdym razem Wołogór bronił mieszkańców. Ostatecznie, przewidując nieuchronne, Wołogór przeprowadził ludność w rejon strumienia Malina, gdzie zaczęli budować nowe osiedle – pierwotnie nazywane ForstLangwasser, Forstbaude czy Zaciszem Leśnym, znane dziś jako Budniki.

Mieszkańcy Budnik borykali się z biedą. Ziemia górska była nieurodzajna, a hodowla bydła i drobiu nie wystarczała, by wyżywić rosnącą populację. Wołogór, choć starał się pomagać, nie miał mocy rozmnażania jedzenia i odzieży. Widząc bose dzieci, owinięte w szmaty, rozmyślał nad sposobem na poprawę ich losu. Wpadł na pomysł, by wykorzystać swoje moce i w snach odwiedzić dwie zamożne kobiety: hrabinę Wandę Czartoryską z Ciszycy i hrabinę von Reden z Bukowca. Przekonał je, by pomagały mieszkańcom Budnik. Dzięki temu regularnie dostarczano odzież, obuwie i żywność.

Jednak Wołogór, mimo swej mądrości, nie był wolny od ludzkich uczuć. Gdy ujrzał piękną Marię Kretschmer podczas sianokosów. Zakochał się w niej bez pamięci, choć ona kochała miejscowego nauczyciela Heinricha Liebiga. Wołogór zaczął nawiedzać Marię w snach, wyznając jej miłość, ale spotykał się z odrzuceniem. W chwili wielkiego uniesienia, jedna z iskierek jego rozpalonego serca spowodowała pożar domu Marii. Na szczęście mieszkańcy przeżyli, a Wołogór zrozumiał swój błąd i pomógł odbudować domostwo. Maria ostatecznie poślubiła Heinricha, z którym miała pięcioro dzieci, a w miejscu spalonego domu powstała naleśnikarnia na Tabaczanej Ścieżce.

Z czasem moc Wołogóra zaczęła słabnąć, podobnie jak Budniki, które stopniowo pustoszały. Zmęczony i bezsilny, Wołogór odszedł w rejon wodospadów strumienia Malina, gdzie zostawił odcisk swojego totemu na jednym z głazów, a następnie zniknął na zawsze. Od tego momentu miejsce to, znane jako „Ponura Kaskada,” straciło swój dawny blask i stało się mroczne i tajemnicze. Tak skończyła się legenda Wołogóra, strażnika Budnik i opiekuna górskich osadników. Tylko czy na pewno?

 Opracowano na podstawie: budniki.pl